Een blik op de textielcollectie van het KMMA

Het KMMA heeft een veelzijdige textielcollectie met ongeveer 5000 textielobjecten gemaakt van plantaardige vezels. Het gaat om kostuums, tassen, lendendoeken, grote vlakke textielen zoals matten, enz. die afkomstig zijn uit Congo en aangrenzende landen. Deze collectie is lange tijd ondergewaardeerd geweest en er is weinig tot geen onderzoek gedaan naar dit deel van de collectie. Tegenwoordig is deze collectie zowel fysiek als digitaal moeilijk toegankelijk. De manier waarop het textiel wordt bewaard is niet optimaal en maakt dat het textiel ontoegankelijk is doordat er te veel textiel op elkaar is gestapeld. Hoewel elk object een fysiek inventarisnummer heeft, is het niet altijd gemakkelijk terug te vinden als je een textiel zoekt. Digitaal is de collectie ook niet gemakkelijk te consulteren in het databanksysteem, TMS, er ontbreekt zeer vaak basisinformatie zoals foto's, afmetingen, materialen, beschrijvingen, ...
Het CAPTex-onderzoeksproject, dat staat voor "Towards a better appreciation of Central African Textile Masterpieces: understanding the craftwork and Preserving the collection of Textiles", heeft tot doel de collectie in de kijker te plaatsen en toegankelijker te maken. Ook de structuren, technieken, materialen en de degradatie van het textiel worden in dit project geanalyseerd.
De vier doelstellingen van het onderzoek zijn: (1) het aanleggen van een referentiedatabase van microscopische beelden van gekende plantaardige vezels gebruikt in Afrikaans textiel, (2) het in kaart brengen/identificeren van de structuren, de materialen, de schade, en de degradatie katalysatoren van het textiel uit de collectie van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, (3) het opstellen van een best practice voor het conserveren van de textielcollectie, en (4) het creëren van een netwerk. We willen onderzoekers, specialisten en textielmakers die gespecialiseerd zijn in Congolees textiel bij het project betrekken. Congo heeft een rijke textieltraditie die nog steeds door vele ambachtslui wordt beoefend en door Congolese deskundigen wordt bestudeerd. We proberen Congolese textielmakers en -experts en uit de diaspora bij het onderzoek te betrekken, omdat zij een betere kennis hebben van de materialen en technieken die werden en nog steeds worden gebruikt, terwijl wij, als restauratoren, advies kunnen geven over de conservering en beheer van textiel. Op deze website wordt de evolutie tijdens het project en de resultaten gedeeld door middel van een blog.
Aangezien het om een tweejarig project gaat, is de eerste stap het selecteren van objecten dat zal worden onderzocht, omdat wij in die tijdspanne niet alle textiel kunnen onderzoeken. Het doel is een representatieve selectie te maken aan de hand van de volgende parameters: welk textiel is eerder bestudeerd, van welk soort textiel of uit welke regio hebben we voldoende materiaal om te onderzoeken, .... Om een goede selectie te maken wordt de beschikbare informatie in TMS geanalyseerd, bv. herkomstgeschiedenis, verzamelaar, regio, onderzochte objecten, type objecten, materialen, ...

Focus van het project

De eerste stap voor de selectie van het textiel, is het maken van een overzicht van de herkomst van het textiel. De kaart in figuur 1 toont de verschillende regio's waaruit het Congolese textiel afkomstig is. De herkomst van deze collectie zijn 137 verschillende culturen. Van 44% van het object is de herkomst volgens TMS, onze database, onbekend. Archiefonderzoek en de aanwervingdossiers kunnen ons hopelijk meer informatie geven over de herkomstgeschiedenis van deze voorwerpen.

Het museum heeft een veelzijdige textielcollectie, van vlak textiel tot kostuums, tot tassen, lendendoeken en negbwe's (negbwe's zijn een soort textiel dat over de billen wordt gedragen, zie de laatste figuur). In de onderstaande tabel staan de grootste groepen van de verschillende soorten textiel. Veel textiel wordt in het databanksysteem omschreven als "weefsel". Deze eerste groep textiel wordt ingedeeld bij de noemer vlak textiel, de grootste groep in de textielcollectie. Deze term is nietszeggend en hopelijk kan dit soort textiel verder worden onderverdeeld onder een meer specifieke term, b.v. pagnes, matten, velours du Kasaï... We hebben ook 152 objecten waarvan het onbekend is wat voor soort textiel het is. Aangezien van vele objecten geen foto bestaat en de beschrijving van het textiel in TMS en de aanwinstendossiers vaak niet aanwezig of oppervlakkig is. De enige manier om het textiel te ontdekken is de voorwerpen fysiek te onderzoeken.
De op een na grootste groep zijn de beroemde velours du Kasai. De oorsprong van dit type textiel ligt, zoals de naam al doet vermoeden, in de provincie Kasaï en wordt daar gemaakt door de Kuba. Dit type textiel wordt gemaakt van plantaardige vezels die worden geweven tot een vlak textiel waarop geometrische figuren worden geborduurd. Kuba-textiel is in het verleden al uitvoerig bestudeerd.
Hieronder wordt een voorbeeld getoond van een "velours du Kasai" verzameld door Albert Maesen (1915-1991). Hij was doctor in de kunstgeschiedenis, en deed tussen 1953 en 1955 wetenschappelijk onderzoek in Belgisch-Kongo. In die periode verzamelde hij voorwerpen en beschreef hij elk voorwerp in zijn veldnotitieboekjes. Zijn veldnotities zijn nu een onschatbare bron van informatie over Congolese voorwerpen. Tijdens zijn wetenschappelijk onderzoek verzamelde hij 129 textielobjecten die zich nu in de collectie van het KMMA bevinden.
 

Een andere grote groep zijn de kostuums, de collectie bevat zelfs volledige danskostuums die bij inwijdingsrituelen werden gebruikt. De meeste kledingstukken in de collectie zijn afkomstig van de Pende, Chokwe, Kuba, Mangbetu, en Yaka. We hebben ervoor gekozen om ons voor dit onderzoek op de kostuums te richten, omdat er niet veel bekend is over de materialen, de structuren en de technieken van deze objecten. In de literatuur en in de database van het museum zijn er ook veel fouten gemaakt bij het beschrijven van de kostuums.
Er is een eerste selectie gemaakt van 46 te onderzoeken objecten. Het doel was een representatief beeld van de collectie te krijgen, er is gekozen voor kledingstukken afkomstig uit verschillende culturen en periodes. De voorkeur gaat uit naar textiel met beschrijvingen die in het archief gevonden zijn, b.v. de veldnotitieboeken van Albert Alfons Maesen (1915 - 1992). Van de geselecteerde objecten werd achtergrondonderzoek uitgevoerd via archiefonderzoek (acquisitiedossiers, registers en veldnotitieboekjes) en raadpleging van de databank. Het resultaat is een excel-databank met alle gevonden achtergrondinformatie van de textielproducten. Deze informatie zal worden opgenomen in de databank van het museum (TMS).
In het kader van het project onderzoekt de stagiaire, Sophie Gallant, negbwe's uit collectie voor haar thesis voor het behalen van de graad van Master in Conservering en Restauratie aan de Universiteit Antwerpen. De negbwe's in de collectie zijn voornamelijk afkomstig uit Uele, een regio in het noord-oosten van Congo. Ze zal de herkomst van de objecten onderzoeken, de technieken en materialen analyseren, de degradatiekatalysatoren onderzoeken en nagaan wat de beste methodes zijn om ze in het depot te bewaren.

De volgende stap van het project is het opzetten van een databank van plantenvezels, in samenwerking met de Botanische Tuin Meise, die kan worden gebruikt om de gebruikte plantenvezels in de textielcollectie te identificeren. Het merendeel van het textiel in de collectie is gemaakt van plantvezels. Er is ook textiel gemaakt van huiden en bastvezeldoek (textiel gemaakt van de binnenbast van een boom). Deze laatste twee zullen niet in het onderzoek worden opgenomen. Deze beslissing is genomen omdat er nu in het museum niet veel kennis is over welke plantvezels er zijn gebruikt. Ook de kleurstoffen en pigmenten die gebruikt werden voor het kleuren van de plantenvezels zullen niet in het project worden opgenomen in verband met de beperkte tijd, maar dit zou wel een interessant vervolgonderzoek zijn. De plantenvezeldatabank zal worden aangelegd door de plantenvezels uit Centraal-Afrika die in de collectie van het Africamuseum en/of de botanische tuin van Meise zijn ondergebracht te analyseren en van de vezels waarvan we weten om welke het gaat. De volgende blogpost zal gewijd zijn aan dit deel van het project.